Ένθετο τέχνης 166
Ἡ μονὴ τῆς Παναγίας Καστριανῶν στὸ Παλαιὸ Πυλὶ τῆς Κῶ
Ἀπὸ τὰ σημαντικότερα βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Δωδεκανήσου, ἡ μονὴ τῆς Παναγίας στὸ Παλαιὸ Πυλὶ τῆς Κῶ ἱδρύθηκε τὸ 1080 ἀπὸ τὸν ὅσιο Χριστόδουλο, τὸν ὁποῖο προσκάλεσε στὴν Κῶ ὁ Κῶος ὅσιος Ἀρσένιος Σκηνούριος, μία μεγάλη μορφὴ τοῦ 11ου αἰῶνα. Ὁ ὅσιος Ἀρσένιος διέθεσε τὴν τεράστια κτηματικὴ περιουσία τῆς οἰκογένειάς του γιὰ τὴ δημιουργία μονῶν στὴν Κῶ καὶ ἀπέναντι στὴ μικρασιατικὴ ἀκτὴ τῆς Στροβίλου. Ὁ ὅσιος Χριστόδουλος ἔμεινε στὴν Κῶ ὀκτὼ χρόνια πρὶν πάει στὴν Πάτμο, ἡ ὁποία τοῦ παραχωρήθηκε ἀφοῦ προσέφερε στὸ δημόσιο ταμεῖο τὴν Παναγία Καστριανῶν καὶ τὶς ἄλλες κτήσεις ποὺ κατεῖχε ἡ Μονὴ στὴν Κῶ καὶ στὰ γύρω νησιά.
Τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς (μονόχωρος, καμαροσκέπαστος δρομικὸς ναός, 11,50 x 5 μ.) εἶναι ἀφιερωμένο στὴν Ὑπαπαντή. Συμπληρώθηκε ἀπὸ νάρθηκα (3,90 x 6,00 μ.) μὲ ἐπίπεδη στέγη. Σὲ μεγάλο ὕψος διατηρεῖται τμῆμα τοῦ περιβόλου καὶ ὀρθογώνιος πύργος. Ἐπάνω ἀπὸ τὴ Μονὴ δεσπόζει τὸ βυζαντινὸ κάστρο ποὺ τῆς ἔδωσε τὸ ὄνομα «Καστριανῶν».
Στὸ Καθολικὸ ἀποκαλύφθηκαν δεκαοκτώ κτιστοὶ τάφοι καὶ μαρμάρινα μέλη ἀπὸ τὴ διακόσμηση τοῦ Ναοῦ τῆς ἐποχῆς τοῦ ὁσίου Χριστοδούλου. Ὁ παλαιὸς σταυρὸς τοῦ τέμπλου διασώθηκε ἀπὸ τοὺς Ἰταλοὺς χάρη στὴν εὐφυΐα τῶν κληρικῶν τῆς περιοχῆς ποὺ τὸν ἔκρυψαν μέσα σ’ ἕνα πηγάδι (σήμερα βρίσκεται στὸ ἱερὸ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Πυλίου).
Οἱ τοιχογραφίες ἀποτελοῦνται ἀπὸ τρία στρώματα: 12ου, 13ου καὶ 16ου αἰῶνα. Σὲ τρεῖς φάσεις ἔγινε ἡ οἰκοδόμηση τοῦ ναοῦ: ἀρχικὰ ὁ κυρίως ναὸς (1080), ὁ νάρθηκας (βυζαντινὴ περίοδος) καὶ τέλος ἐνίσχυση τοῦ δυτικοῦ τμήματος τῆς καμάρας μὲ τόξο (Ἱπποτοκρατία, 1313-1522).
Κατὰ τὴν πανήγυρη συγκεντρώνεται πλῆθος προσκυνητῶν, οἱ ὁποῖοι παραμένουν στὰ πλατώματα τῆς μονῆς κατὰ ἑκατοντάδες, γύρω ἀπὸ φωτιὲς ποὺ ἀνάβουν, ἐνῶ προσφέρονται λουκουμάδες.
Ὁ σημερινὸς Μητροπολίτης Κώου καὶ Νισύρου Ναθαναὴλ ἔχει ἀνακαινίσει τὸ παλαιὸ ἀγροτόσπιτο τῆς μονῆς, ὅπου ἔμενε ὁ μοναχὸς ποὺ φρόντιζε τοὺς κήπους της. Κάθε χρόνο, μετὰ τὸν ἑσπερινὸ τῆς Ὑπαπαντῆς διανυκτερεύει σὲ αὐτό. Τὴν ἑπομένη τελεῖ τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας καὶ στὴ συνέχεια ὅλοι οἱ συμμετέχοντες πιστοὶ παρακάθονται σὲ γεῦμα.
Τὸ Παλαιὸ Πυλί, χωριὸ ποὺ σχηματίστηκε γύρω ἀπὸ τὴ μονὴ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ ὁσίου Χριστοδούλου, ἐγκαταλείφθηκε γύρω στὸ 1800 ἀπὸ τοὺς κατοίκους του, ἐξαιτίας ἐπιδημίας λοιμώδους νόσου. Σήμερα εἶναι γνωστὸ ὡς ὁ Μυστρᾶς τῆς Δωδεκανήσου.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΤΑΚΗΣ