Ένθετο τέχνης 148
Ἡ Παναγία Κανακαριᾶς
Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Κανακαριᾶς στὸ χωριὸ Λυθράγκωμη τῆς Κύπρου, στὴν κατεχόμενη ἀπὸ τὸν τουρκικὸ στρατὸ χερσόνησο τῆς Καρπασίας, ἀποτελεῖ ἀπὸ τὶς πιὸ κραυγαλέες περιπτώσεις σύλησης τῆς χριστιανικῆς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς τῆς χώρας. Ὁ ναὸς εἶναι ἀφιερωμένος στὸ Γενέσιο τῆς Θεοτόκου. Τὰ ἀπαράμιλλης τέχνης ἐντοίχια ψηφιδωτά του (6ου αἰ.) ἀποτοιχίστηκαν μεταξὺ 1978-1979 ἀπὸ τὸν Τοῦρκο ἀρχαιοκάπηλο Ἀϊντὶν Ντικμέν.
Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Κανακαριᾶς στὴν πρώτη του μορφὴ ἦταν μοναστηριακός. Ἀνήκει στὸν τύπο τῆς βασιλικῆς μὲ τροῦλο καί, σύμφωνα μὲ τοὺς βυζαντινολόγους, ἡ κεντρικὴ ἁψίδα του εἶναι τὸ μόνο τμῆμα ποὺ σώζεται ἀπὸ τὴν ξυλόστεγη βασιλικὴ τοῦ 5ου αἰώνα. Ἡ βασιλικὴ αὐτὴ καταστράφηκε τὸν 7ο αἰώνα κατὰ τὴ διάρκεια τῶν ἀραβικῶν ἐπιδρομῶν. Ὁ ναὸς ξανακτίστηκε πρῶτα ὡς ξυλόστεγος καὶ ἔπειτα ὡς καμαροσκεπής. Σὲ μεταγενέστερο στάδιο προστέθηκε στὸ κτίσμα ἀσπιδόμορφος τροῦλος πάνω ἀπὸ τὸ ἱερὸ βῆμα καὶ κατὰ τὸν 12ο αἰώνα προστέθηκε τροῦλος στὸ κεντρικὸ κλίτος.
Ἡ κεντρικὴ ἁψίδα τοῦ ναοῦ, ποὺ χρονολογεῖται στὴ Μέση Βυζαντινὴ περίοδο, ἦταν διακοσμημένη μὲ ψηφιδωτά, ποὺ ἀποτελοῦσαν πολὺ σημαντικὰ ἔργα τέχνης καὶ ἀπὸ τὰ λιγοστά, ποὺ εἶχαν ἀπομείνει πρωτοχριστιανικὰ ψηφιδωτὰ παγκοσμίως. Σὲ αὐτὰ εἰκονιζόταν ἡ Θεοτόκος ἔνθρονη περιβαλλόμενη ἀπὸ «φωτεινὴ δόξα», στοιχεῖο τὸ ὁποῖο συνήθως περιβάλλει τὸν Χριστὸ στὶς σκηνὲς τῆς Μεταμόρφωσης καὶ τῆς Ἀνάληψης. Ἡ Θεοτόκος κρατοῦσε στὰ γόνατά της τὸν Χριστό. Τὴ δόξα πλαισίωναν δύο φοινικόδεντρα καὶ δύο ἀρχάγγελοι μὲ σκῆπτρο. Γύρω ἀπὸ τὴν παράσταση ὑπῆρχε πλατιὰ ζώνη μὲ γεωμετρικὸ καὶ φυτικὸ διάκοσμο καὶ μὲ δεκατρία μετάλλια, ὅπου εἰκονίζονταν στηθαῖοι ὁ Χριστὸς καὶ οἱ δώδεκα ἀπόστολοι.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ψηφιδωτά, στὸν ναὸ ὑπῆρχαν τοιχογραφίες, ποὺ ἔχουν καταστραφεῖ, τοῦ 12ου, τοῦ 14ου καὶ τοῦ 16ου αἰώνα. Ἡ μόνη ποὺ διασώθηκε, ἀλλὰ σοβαρὰ «τραυματισμένη», εἶναι ἡ τοιχογραφία τῆς Παναγίας Κανακαριᾶς στὸ τυφλὸ τόξο πάνω ἀπὸ τὴ νότια εἴσοδο, ποὺ μπορεῖ νὰ χρονολογηθεῖ στὴν τελευταία ἐποχή. Μετὰ ἀπὸ ἐπίπονους ἀγῶνες ἡ Ἐκκλησία Κύπρου, μὲ τὴν ἀρωγὴ τῆς κυπριακῆς κυβέρνησης, πέτυχε τὸν ἐπαναπατρισμὸ τοῦ συνόλου τῶν σπαραγμάτων τῶν ψηφιδωτῶν, μὲ ἐξαίρεση τὸ σπάραγμα τῆς ἀπεικόνισης τοῦ Χριστοῦ (κάτω μέρος), τοὺς Ἀποστόλους Μάρκο καὶ Φίλιππο (σώζεται ἀποσπασματικά). Τὴν Κυριακή, 9 Σεπτεμβρίου 2018, ἔγινε στὸν ναὸ γιὰ πρώτη φορά, μετὰ ἀπὸ 42 χρόνια, θεία Λειτουργία ἀπὸ τὸν Χωρεπίσκοπο Καρπασίας Χριστoφόρο.
ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΒΙΚΕΤΟΣ