Ένθετο τέχνης 137
Παναγία ἡ Σκοπιώτισσα
Στὴν κορυφὴ τοῦ βουνοῦ Σκοπὸς τῆς Ζακύνθου, σὲ ὕψος 543 μέτρων, βρίσκονται ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας τῆς Σκοπιώτισσας καὶ τὰ ἐρείπια τοῦ περιώνυμου μοναστηριοῦ. Στὴν ἀρχαιότητα ὁ Σκοπὸς ὀνομαζόταν Ἔλατος καὶ ἦταν ἀφιερωμένος στὴ θεὰ Ἄρτεμι. Στὴ θέση ὅπου σήμερα βρίσκεται ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας, ὑπῆρχε ναὸς τῆς Ἀρτέμιδας.
Ἡ ἐκκλησία –μοναδικὴ ὡς ἀρχιτεκτονικὸς τύπος στὴ Ζάκυνθο– εἶναι κτισμένη ἀπὸ πελεκητὸ ἀγκωνάρι, σὲ σχῆμα ἰσοσκελοῦς σταυροῦ μὲ ὀξὺ τροῦλλο καὶ παρεκκλήσια. Στὸ ἐσωτερικό της διατηρεῖ τοιχογραφίες, ἀλλὰ μὲ σημαντικὲς βλάβες, ἱστορημένες στὰ 1669 καὶ 1699. Στὸ πέτρινο τέμπλο της εἶχε ζωγραφίσει τὰ βημόθυρα ὁ ἁγιογράφος Ἠλίας Μόσκος.
Δὲν γνωρίζουμε τὸν χρόνο οἰκοδόμησης τῆς ἐκκλησίας καὶ τοῦ μοναστηριοῦ. Σὲ ἔγγραφο ὅμως τοῦ 1446 ἀναφέρεται ὅτι ἐκείνη τὴ χρονιὰ τὰ δύο κτήρια δόθηκαν ἀπὸ τὸν Λεονάρδο Τόκκο, Κόμη Κεφαλληνίας καὶ Ζακύνθου, στὴν οἰκογένεια Μπονιβέντι. Ἀργότερα, τὸ 1534, παραχωρήθηκαν στὸν ἱερέα Νικόλαο Λογοθέτη, τῆς βυζαντινῆς οἰκογένειας ποὺ ἔφτασε στὸ νησὶ μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Πόλης. Τὸ 1624, ἐρειπωμένα σχεδὸν ἀπὸ σεισμούς, ἄρχισαν νὰ ξανακτίζονται ἀπὸ τὸν μητροπολίτη Κορίνθου Ἄνθιμο, ὁ ὁποῖος ἀσκήτευε ἐκεῖνο τὸν καιρὸ στὸν Σκοπό. Ἡ οἰκογένεια Λογοθέτη παραχώρησε στὸν Ἄνθιμο τὴν ἐκκλησία καὶ τὸ μοναστήρι, ὥστε αὐτὸ νὰ γίνει κοινοβιακὸ καὶ νὰ εἶναι ὁ ἴδιος ἡγούμενός του διὰ βίου. Ἡ ἐκκλησία ὑπέστη ζημιὲς στὸν σεισμὸ τοῦ 1953, ἀλλὰ δὲν γκρεμίστηκε – ἀντίθετα μὲ τὸ μοναστήρι, ποὺ καταστράφηκε ὁλοσχερῶς. Τὸ 1962-63 ἔγινε ἀναστήλωση τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ τὸ κράτος, χάρη στὶς ἐνέργειες τοῦ συγγραφέα καὶ βουλευτῆ τῆς Ζακύνθου Διονυσίου Ρώμα. Ἐργασίες στερέωσης καὶ ἀποκατάστασής της ἔκανε καὶ τὸ 2006-08 ἡ Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων. Ἡ περιοχὴ ἔχει κηρυχθεῖ ἀρχαιολογικὸς καὶ ἱστορικὸς χῶρος καὶ ἡ ἐκκλησία βυζαντινὸ διατηρητέο μνημεῖο. Το συγκρότημα (ἐκκλησία καὶ μοναστήρι) συνεχίζει νὰ βρίσκεται στὴν κυριότητα καὶ τὴ φροντίδα τῆς οἰκογένειας τῶν Λογοθετῶν.
Σύμφωνα μὲ τὴν τοπικὴ παράδοση, ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Βρεφοκρατούσας, τῆς Σκοπιώτισσας (τύπος Ὁδηγήτριας) ἔφτασε στὴ Ζάκυνθο ἀπὸ τὴ μονὴ Βλαχερνῶν τῆς Κωνσταντινούπολης τὸ 1341, ὡς δῶρο τοῦ αὐτοκράτορα Ἀνδρόνικου τοῦ Γ'. Ἐπὶ Ἑνετοκρατίας μάλιστα ἡ Παναγία εἶχε κηρυχτεῖ προστάτρια τοῦ νησιοῦ. Ἡ εἰκόνα σήμερα εἶναι ὁ μοναδικὸς θησαυρὸς ποὺ βρίσκεται μέσα στὴν ἐκκλησία. Ἡ βιβλιοθήκη τοῦ μοναστηριοῦ, ἱερὰ λείψανα, περγαμηνές, καντήλια καὶ πολυέλαιοι ἐξαίρετης τέχνης κ.ἄ., ἐκλάπησαν κατὰ καιροὺς καὶ φυγαδεύτηκαν ἀπὸ τὸ νησί.
Ἡ ἐκκλησία πανηγυρίζει στὶς 15 Αὐγούστου καὶ ὑποδέχεται πλήθη προσκυνη-τῶν.
Ἐνδεικτικὴ βιβλιογραφία: Ντίνος Κονόμος, Ἐκκλησίες καὶ μοναστήρια στὴ Ζάκυνθο, Ἀθήνα 1967, σσ. 143-146.Ἑλένη Ταμαρέση